پهنه‌بندی سلامت حوزه ‌آبخیز فورگ خراسان جنوبی با رویکرد مدل مفهومی PSR

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

2 استادیار، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

3 دانشیار گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

10.29252/aridbiom.2023.20402.1951

چکیده

امروزه حوزه ­های آبخیز سالم از نقش مهم و تأثیرگذاری بر زندگی جوامع انسانی و غیرانسانی برخوردار هستند و با بهبود شرایط حوزه ­های آبخیز، علاوه بر جلوگیری از هدررفت منابع آب ‌و خاک، زندگی جوامع وابسته نیز ارتقاء پیدا می­ کند. برای بهبود شرایط ابتدا باید منابع موجود ارزیابی شوند. بنابراین، انتخاب روشی مناسب و کمّی‌نمودن میزان سلامت حوزه ­آبخیز، راه حلی مناسب می ­باشد. بر این اساس، در این پژوهش، سلامت حوزه ‌آبخیز فورگ شهرستان درمیان با رویکرد مدل مفهومی فشار، وضعیت و پاسخ (PSR) مورد ارزیابی قرار گرفت. ابتدا مشکلات حوزه ‌آبخیز فورگ بر اساس مطالعات کتابخانه ­ای و بازدید، تعیین، و سپس متغیرهای مختلف مؤثر بر سلامت آبخیز تعیین و کمّی ­سازی شد. قبل از اجرای مدل مفهومی فشار، وضعیت و پاسخ، برای کاهش خطا با استفاده از آزمون VIF، متغیرهای دارای همبستگی حذف شد. در آخر، با توجه به متغیر باقی‌مانده شاخص­ های فشار، وضعیت، پاسخ و سلامت حوزه ‌آبخیز فورگ تعیین شد. نتایج ارزیابی سلامت آبخیز حوزه فورگ نشان داد شاخص­ های فشار و وضعیت، به‌ترتیب، با مقادیر متوسط 61/0، 67/0 در طبقه­ نسبتاً سالم و شاخص پاسخ با ارزش 43/0 در طبقه متوسط قرار گرفته­ اند. برهمکنش فشارها و وضعیت‌های رخ داده سبب شده تا اراضی کشاورزی رهاشده به دلایل مهاجرت از منطقه و کاهش دبی و تعداد منابع آبی افزایش یابد و باعث ایجاد بیش‌ترین تغییرات سلامت آبخیز شوند، به طوری که زیرحوضه شماره 22 در شاخص پاسخ در طبقه ناسالم قرار گرفت. شاخص کل سلامت با مقدار 57/0 در طبقه متوسط سلامت قرار گرفته است. با وجود قرار گرفتن در شرایط متوسط سلامت باید یادآور بود که بر اساس شرایط اقلیمی و کمبود منابع آب این طبقه بسیار شکننده است. برای حفظ وضعیت موجود و همچنین افزایش میزان سلامت و عملکرد آن بر اساس متغیرهای تأثیرگذار در هر زیر حوزه آبخیز باید اقدامات مدیریتی و اجرایی مناسب صورت پذیرد.

کلیدواژه‌ها


[1]. Abayat, S., Arab-Khedri, M., & Ahmadi, A. (2012). The effect of road construction on erosion and sediment production and ways to control it. National conference of passive defense in the agricultural sector, Qeshm. [in Farsi]
[2]. Alilou, H., Rahmati, O., Singh, V. P., Choubin, B., Pradhan, B., Keesstra, S., & Sadeghi, S.H.R.  (2019). Evaluation of ‎watershed health using Fuzzy-ANP approach considering geo-environmental and topo-hydrological ‎criteria. Journal of Environmental Management, 232, 22–36. doi: 10.1016/j.jenvman.2018.11.019
[3]. Asadi Nelivan, A., Saaduddin, A., Sadeghi, S.H.R., & Hizbavi, Z. (2016). Analysis of watershed health and sustainability evaluation methods. The 12th National Conference of Iran Watershed Science and Engineering, Watershed Management and Environmental Crises. Malayer University, Hamadan. [in Farsi]
[4]. Asghari Saraskanrood, S., & Pourfarrash Zadeh, F. (2022). Study the landuse change and its effects on the hydrologic regime in main catchments of Binalood country. Journal of RS and GIS for Natural Resources13(2), 84-106. [in Farsi]
[5]. Chamani, R., & Azari, M. (2021). Land Use Restoration Impacts on Hydrological Behavior of Chehel Chay Watershed of Golestan Province. Water and Soil35(2), 179-188. [in Farsi]
[6]. Chamani, R., Vafakhah, M., & Sadeghi, S.H.R. (2023). Changes in reliability–resilience–vulnerability-based watershed health under climate change scenarios in the Elfin Watershed, Iran. Natural Hazards, 116(2), 2457-2476. ‏
[7]. Chamani, R., Vafakhah, M., Tavosi, M., & Zare, S. (2022). Assessment of the effect of climate change on the health status of Atrak Watershed in Northeastern Iran. Arabian Journal of Geosciences, 15(24), 1745. ‏
[8]. Darabi, M., Malekinezhad, H., talebi, A., & hidari, M. (2020). Assessment of Watershed Management Performance on Flooding Status in Sivand Dam, Fars Province. Hydrogeomorphology, 7(23), 105-83. doi: 10.22034/hyd.2020.11160.
[9]. Ebrahimi Gatkash, Z., & Sadeghi, S.H.R. (2022). Combined Application of Pressure-State-Response and Strategic Planning Approaches in Integrated and Problem-Oriented Management of the Makhsaz Watershed in Western Mazandaran, Iran. Journal of Water and Soil Resources Conservation, 11(3), 89-109. ‏ [in Farsi]
[10]. Ebrahimi, S. (2023). Assessing the stability and health of Forg watershed in Madhim city. Master's thesis, University of Birjand. 112 p. [in Farsi]
[11]. FAO. (2006). The State of Food Insecurity in the World. Italy Press, 44 Pages.
[12]. Forotan, E. (2022). The evaluation of biological watershed management measures effect on flood susceptibility - Case study: Pardisan watershed in Qom province. Scientific- Research Quarterly of Geographical Data (SEPEHR), 30(120), 171-186. doi: 10.22131/sepehr.2022.251061
[13]. Hazbavi, Z., Baartman, J.E.M., Nunes, J.P., Keesstra, S.D., & Sadeghi, S.H.R. (2018). Changeability of reliability, resilience, and vulnerability indicators with respect to drought patterns. Ecological Indicators, 87, 196–208.
[14]. Hazbavi, Z., Parchami, N., Alaei, N., & Babaei, L. (2020). Assessment and Analysis of the KoozehTopraghi Watershed Health Status, Ardabil Province, Iran. Journal of Water and Soil Resources Conservation9(3), 121-142. [in Farsi]
[15]. Hazbavi, Z., Sadeghi, S.H.R., Gholamalifard, M., & Davudirad, A.A. (2019). Watershed health assessment ‎using the pressure–state–response (PSR) framework. Land Degradation and Development. 31, 3-19.
[16]. Jangju, M., Noedoost, F., & Rafiei, F. (2015). Comparing plant functional types in an old-field and a natural rangeland vegetation. Journal of Range and Watershed Managment68(4), 835-851. [in Farsi]
[17]. Kazemi, M., & Kamali Maskouni, A. (2017). Assessing the sustainability of the watershed based on the HELP model (case study: Behesht Gomshadeh watershed, Fars province). Journal of Extension and Development of Watershed Management, 6(22), 1-18. [in Farsi]
[18]. Khajoei, P. (2015). Examining issues and problems of water, soil and food security policies in Iran. Strategic Public Policy Studies Quarterly, 6(20), 165-180. [in Farsi]
[19]. Maghami Moghim, F., Karimi, A., Haghnia, G., & Dourandish, A. (2013). Evaluation of land use and suitability for rainfed crops in Roin, North Khorasan. Journal of Agroecology, 5(2), 143-152. doi: 10.22067/jag. v5i2.24492. [in Farsi]
[20]. Mahdavi, M. (2017). Applied hydrology. Tehran University Press. [in Farsi]
[21]. Momenian, P., Nazarnejhad, H., Miryaghoubzadeh, M., & Mostafazadeh, R. (2018). Assessment and Prioritizing of Subwatersheds Based on Watershed Health Scores (Case Study: Ghotorchay, Khoy, West Azerbaijan). Journal of Watershed Management Research, 9(17), 1-13. [in Farsi]
[22]. Núñez-Razo, I., de Anda, J., Barrios-Piña, H., Olvera-Vargas, L. A., García-Ruíz-García, M., Hernández-Morales, S. (2023). Development of a Watershed Sustainability Index for the Santiago River Basin, Mexico. Sustainability15(10), 8428.
[23]. Rahimi Haghighi, A., Ghanbari, S. A., & Asgharipour, M. R. (2022). Assessing the sustainability of ecosystems in the Khosrow-Shirin-Abadeh watershed. Journal of Arid Biome, 12(1), 121-140. doi: 10.29252/aridbiom.2023.19645.1919. [in Farsi]
[24]. Sadeghi, S. H., Chamani, R., Zabihi Silabi, M., Tavosi, M., Katebikord, A., Khaledi Darvishan, A., Moosavi, V., Sadeghi, P. S., Vafakhah, M., Moradi Rekabdarkolaei, H. (2023). Watershed health and ecological security zoning throughout Iran. Science of The Total Environment, 905, 167123, doi: 10.1016/j.scitotenv.2023.167123.
[25]. Sadeghi, S.H.R., Tavosi, M., Zare, S., Beiranvandi, V., Shekohideh, H., Akbari Imamzadeh, F., Bahlekeh, M., Khurshid Sokhangouy, F., & Chamani, R. (2022). Evaluation and variability of flood-oriented health of Shiraz Darwazeh Quran watershed from watershed management structures. Journal of Water and Soil, 36(5), 561-577. [in Farsi]
[26]. Sadeghi, S.H.R., Zabihi Silabi, M., Sarvi Sadrabad, H., Riahi, M., & Modarresi Tabatabaei, S. (2023). Watershed health and ecological security modeling using anthropogenic, hydrologic, and climatic factors. Natural Resource Modeling, 36(3), 1-27.  doi: ‏ 10.1111/nrm.12371
[27]. Safiyari, R., Sarmadian, F., Heidari, A., & Younesi, S. (2013). Land vulnerability evaluation related to erosion and climate change impacts in Abyek region with use of Microleis system. Journal of Range and Watershed Managment, 66(3), 417-431. doi: 10.22059/jrwm.2013.36517. [in Farsi]
[28]. Shahedi, K., Mohseni, B., & Moumeni, B. (2022). Investigation of Talar Watershed Health the using Watershed Health Assessment Framework on GIS environment. Journal of RS and GIS for Natural Resources, 13(2), 32-46. doi: 10.30495/girs.2022.691305
[29]. Won, J., Choi, J., Lee, O., & Kim, S. (2020). Copula-based Joint Drought Index using SPI and EDDI and its application to climate change. Science of the Total Environment, 744, 140701.
[30]. Yang, W., Jin, Y., Sun, T. & Li, M. (2015). Effects of seashore reclamation activities on wetlands ecosystem, a case study in Yellow River Delta. In E-proceedings of the 36th IAHR World Congress (pp. 1-3).